W polskich sądach można już składać pozwy zbiorowe

Możliwość taką otworzyła przed zainteresowanymi ustawa z dnia 17 grudnia 2009 roku o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz.U. z dnia 18.01.2010 r., Nr 7, poz. 44, dalej: ustawa). Ustawa ta po długim, sześciomiesięcznym vacatio legis, dnia 19 lipca 2010 roku weszła w życie. Warto zatem przedstawić choćby pokrótce nowe możliwości, ale i ograniczenia, w zbiorowym dochodzeniu praw przez osoby poszkodowane w podobnych okolicznościach, np. podczas wypadku.

Kto może wystąpić z pozwem zbiorowym?

Pozew zbiorowy nie zawsze jest dopuszczalny. Osoby chcące go wnieść musi łączyć pewien związek faktyczny uzasadniający wspólne rozstrzygnięcie ich sprawy w jednym postępowaniu sądowym. Nie może to być zatem dowolnie zebrana grupa, która postanowiła wspólnie występować przed organami wymiaru sprawiedliwości i w ten sposób np. zaoszczędzić sobie wydatków (opłata sądowa w postępowaniu grupowym jest niższa niż w zwykłym procesie, o czym będzie jeszcze mowa).W myśl art. 1 ustawy postępowanie grupowe dopuszczalne jest w sprawach, w których dochodzone są roszczenia jednego rodzaju, co najmniej dziesięciu osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Roszczeniami jednego rodzaju będą np. roszczenia pieniężne, natomiast ta sama lub taka sama podstawa faktyczna sporu zachodzi, gdy szkoda powstanie w jednakowych okolicznościach w ramach jednego lub większej liczby zdarzeń (np. wiele osób zostanie poszkodowanych w jednym wypadku komunikacyjnym lub w wielu wypadkach spowodowanych użyciem niebezpiecznego produktu albo biuro turystyczne nie wywiąże się z zawartej umowy). Podstawą postępowania grupowego jest zatem przede wszystkim tożsamość przedmiotu sprawy.To jednak nie jedyne ograniczenie. Ustawa ma zastosowanie wyłącznie w sprawach o roszczenia o ochronę konsumentów, z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, za wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych.Istotne jest, że uczestnictwo w postępowaniu grupowym nie ma charakteru obowiązkowego. Ustawa pozostawia uprawnionym decyzję co do przystąpienia do grupy lub indywidualnego dochodzenia swoich praw w odrębnym niż grupa procesie. Z grupy można także wystąpić bez utraty prawa do indywidualnego dochodzenia swoich roszczeń.

Dodatkowe warunki formalne.

Wnosząc pozew zbiorowy pamiętać trzeba także o nieco innych (zwiększonych) wymogach formalnych w stosunku do pozwu w postępowaniu zwyczajnym. Przede wszystkim w sprawie o roszczenia pieniężne wysokość indywidualnych roszczeń członków grupy musi zostać ujednolicona – z uwzględnieniem wspólnych okoliczności sprawy. Oznaczałoby to, że niektóre osoby mogłyby uzyskać w takim postępowaniu – w zależności od okoliczności – mniejsze lub większe sumy niż występując z pozwem samodzielnie. Ustawa przewiduje jednak możliwość ujednolicania wysokości roszczeń w bardzo małych, liczących co najmniej 2 osoby – podgrupach, co w dużym stopniu pozwala na indywidualizację zasądzanych przez sąd kwot. Inicjatywa co do skorzystania z tej możliwości należy do powodów, ale trzeba pamiętać, że zbytnie „rozdrobnienie” grupy i indywidualizacja roszczeń mogą skomplikować i wydłużyć postępowanie.

Powództwo w postępowaniu grupowym wytacza reprezentant grupy, który formalnie występuje w charakterze strony powodowej. Przed wszczęciem postępowania grupa osób zainteresowanych powinna wybrać jedną osobę do reprezentowania swych interesów przed sądem. Grupę reprezentować może jej członek albo powiatowy (odpowiednio miejski) rzecznik konsumentów, jeśli sprawa leży w zakresie jego kompetencji. Jest to ułatwienie dla tych członków grupy, którzy nie mogą lub z rozmaitych przyczyn nie chcą sami uczestniczyć w procesie sądowym.

Pozew zawierać musi – oprócz typowych elementów tego pisma procesowego – także wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym, wskazanie okoliczności uzasadniających taki tryb postępowania (czyli faktów, z których wynikają roszczenia członków grupy) oraz wysokości i zasad ujednolicenia żądanych kwot (w przypadku roszczeń pieniężnych). Niezbędne będzie ponadto oświadczenie powoda o tym, że działa on jako reprezentant całej grupy. Do pozwu załączyć należy oświadczenia wszystkich członków grupy o przystąpieniu do niej i wyrażeniu zgody na wspólnego reprezentanta.Istotnym ułatwieniem w sprawach o roszczenia pieniężne, w których powód ogranicza się do żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego jest odstąpienie przez ustawodawcę od wymogu wykazywania przez powoda interesu prawnego w takim ustaleniu. To znaczne odformalizowanie postępowania w stosunku do indywidualnego pozwu o ustalenie opartego na art. 189 kodeksu postępowania cywilnego.

Spełnieniem powyższych wymogów w zasadzie nie muszą przejmować się same osoby zainteresowane, a to dlatego, że w postępowaniu grupowym obowiązuje zastępstwo powoda przez adwokata lub radcę prawnego, który w imieniu swoich mocodawców winien zadbać o poprawność składanego w sądzie dokumentu. Oznacza to, że sami zainteresowani (ich reprezentant) nie mogą sporządzić i podpisać pozwu oraz występować przed sądem. We wszystkich wspomnianych czynnościach zastępować musi ich profesjonalny pełnomocnik procesowy, co jest uzasadnione stopniem skomplikowania tego typu spraw. Do pozwu załączona musi być umowa pomiędzy pełnomocnikiem a reprezentantem grupy, określająca wysokość wynagrodzenia pełnomocnika (które jest ustawowo limitowane, o czym niżej).

Właściwość sądu w postępowaniu grupowym.

Postępowanie grupowe należy do właściwości sądu okręgowego, a sprawa podlega rozpoznaniu w składzie trzech sędziów zawodowych. Jeśli idzie o właściwość miejscową, to stosować należy przepisy ogólne kodeksu postępowania cywilnego. Co do zasady zatem powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji (w tym przypadku sąd okręgowy), w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie leży w Polsce – według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce. Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi nie będącemu osobą fizyczną według miejsca ich siedziby.

Od powyższych zasad istnieją wyjątki, które umożliwiają powodowi wybór sądu. Wybierać można pomiędzy przedstawioną wyżej zasadą ogólną wskazującą na miejsce zamieszkania lub siedziby pozwanego, a poniższymi miejscami alternatywnymi.I tak, powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału.Powództwo o ustalenie istnienia umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, jako też o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wytoczyć można przed sąd miejsca jej wykonania. W razie wątpliwości miejsce wykonania umowy powinno być stwierdzone dokumentem.Powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyć można natomiast przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.Z kolei powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości wytoczyć można przed sąd miejsca położenia nieruchomości.

Szczególny tryb postępowania grupowego.

Po wniesieniu pozwu, zanim dojdzie do merytorycznego rozpoznania sprawy, sąd rozstrzyga na rozprawie o dopuszczalności postępowania grupowego i odrzuca pozew, jeżeli sprawa nie podlega rozpoznaniu w tym postępowaniu (nie należy do kategorii spraw, w których postępowanie grupowe jest dopuszczalne). W przeciwnym razie sąd wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, na które służy zażalenie.Po uprawomocnieniu się postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym sąd zarządza ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego. Ogłoszenie takie powinno zawierać:a) wymienienie sądu, przed którym toczy się postępowanie grupowe;b) oznaczenie stron postępowania oraz oznaczenie przedmiotu sprawy;c) informacje o możliwości przystąpienia do grupy przez osoby, których roszczenia mogą być objęte powództwem grupowym poprzez złożenie reprezentantowi grupy, w oznaczonym terminie, nie krótszym niż jeden, a nie dłuższym niż trzy miesiące od daty ogłoszenia, pisemnego oświadczenia o przystąpieniu do grupy;d) zasady wynagrodzenia pełnomocnika;e) wzmiankę o wiążącym skutku wyroku wobec członków grupy.Ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego sąd ma co do zasady obowiązek umieścić w poczytnej prasie o zasięgu ogólnokrajowym, jednak w szczególnych wypadkach może ograniczyć się do zamieszczenia ogłoszenia wyłącznie w prasie lokalnej, a nawet zaniechać ogłoszenia, gdy z okoliczności sprawy wynika, że wszyscy członkowie grupy złożyli już oświadczenia o przystąpieniu do niej.Ogłoszenie ma na celu zawiadomienie ewentualnych innych uprawnionych o toczącym się procesie i umożliwienie im przystąpienia do grupy. Pamiętać trzeba, że przystąpienie do grupy po upływie terminu wyznaczonego przez sąd jest niedopuszczalne.

Osoba chcąca przyłączyć się do grupy musi złożyć stosowne oświadczenie. W oświadczeniu należy określić swe żądanie oraz wskazać okoliczności uzasadniające żądanie, a także przynależność do grupy oraz przedstawić dowody. Wykaz osób, które przystąpiły do grupy, sporządza powód i przedstawia sądowi, dołączając oświadczenia o przystąpieniu do grupy. Sąd doręcza wykaz pozwanemu. Oświadczenie o przystąpieniu do grupy powinno zostać złożone na ręce reprezentanta grupy.Przystąpić do grupy mogą także osoby, które juz wcześniej wytoczyły o to samo roszczenie powództwo indywidualne przeciwko zobowiązanemu. Osoby takie, nie później niż do dnia zakończenia postępowania indywidualnego w pierwszej instancji mogą złożyć oświadczenia o przystąpieniu do grupy. W takim przypadku sąd prowadzący sprawę indywidualną wyda postanowienie o umorzeniu postępowania.Warto pamiętać, że cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia oraz zawarcie ugody wymaga zgody więcej niż połowy członków grupy.

Koszty sądowe i honorarium adwokata.

Koszty postępowania grupowego zostały uregulowane w sposób znacznie odbiegający od ich regulacji w zwykłym postępowaniu. Przede wszystkim opłata sądowa (wnoszona przy składaniu pozwu) jest niższa i wynosi 2% (a nie jak zwykle 5%) wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100.000 złotych. Jest to rozwiązanie preferencyjne (tańsze) dla strony powodowej (członków grupy) w stosunku do kosztów wszczęcia postępowań indywidualnych.Jednocześnie jednak w postępowaniu grupowym wyłączone jest zastosowanie zwolnienia od kosztów sądowych, zatem osoby najuboższe, które mogłyby w indywidualnym procesie liczyć na takie zwolnienie, tutaj będą go pozbawione.Powód musi się także liczyć z koniecznością złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, jeżeli z żądaniem takim wystąpi pozwany. Kaucja nie może przekraczać 20% wartości przedmiotu sporu.Ustawodawca ograniczył także wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego reprezentującego grupę w przypadku, gdy ma ono stanowić część sumy uzyskanej od pozwanego. W takiej sytuacji nie może ono być wyższe 20 % kwoty zasądzonej na rzecz powoda.

Podsumowanie.

Mimo wielu ograniczeń postępowanie grupowe z pewnością ułatwi dochodzenie roszczeń osobom poszkodowanych w podobnych okolicznościach. Może także przyczynić się do poprawy jakości niektórych masowo świadczonych usług konsumenckich, gdyż odpowiedzialność pozwanego wobec całej grupy niezadowolonych klientów będzie znacznie bardziej dotkliwa finansowo niż odpowiedzialność w indywidualnych sporach sądowych, na które wiele osób samodzielnie się nie decyduje.Postępowanie grupowe może także stanowić receptę na wspólne dochodzenie stosunkowo niewielkich kwot, których indywidualne koszty obsługi prowadziły do nieopłacalności takich postępowań.W zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, z wyłączeniem art. 7, 8, 117-124, 194-196, 204, 205, art. 207 § 3 i art. 425-50514.

Data: 15.08.2010
Autor: Łukasz Niedziela
Artykuł opublikowany na łamach „Rzeczpospolitej”, 14-15 sierpnia 2010 r., nr 189 (8700)